| Главная » Файлы » "Табасарандин нурар" | [ Добавить материал ] |
Хьарагъ гъул: тарих, меденият, уьмрин гьялкъйир
| 28.03.2011, 13:36 | |
| авторы:Османов Алимагомед, Ханахмедов Абдусалам Хив, Агъул, Къяйтагъ ва Табасаран районарин сяргьятар сатIи шлу йишв’ин, саб аьхю дару, (60 хизантIан цIиб артухъ айи) Табасаран райондин Хьарагъ гъул ерлешмиш дубхьна. Хьарагъ Къужник гъулан администрацияйин гьацI-кьял ву. Ерли агьалйирин гафариинди, гъулан ччвур хьар-хьарагъ-дюрхъ кIуру гафнакан арайиз гъафиб ву. Гъулан ригъ алабхъру терефнаъ хьарар ккайи, дюрхъяр айи ягъли гъарзар ерлешмиш духьна. Гъулаъ сабпи хулар гъарзарин зиин гъапIнийи, гьаддиз гъулаз гьациб ччвурра тувнийи. Гъул фила арайиз гъафиб вуш мялум дар, хъа Заан Табасарандин гьаму терефназ – Хив райондин ГъуштIларин гулхъан мина Табасаран райондин Къужник гъулазкьан вуйи аьтрафариз – «гъуннар» кIуру, урус чIалниинди «гунны». Тарихдин гизаф кьадар китабари туврайи мялуматариинди, дурар Дагъустандиъ ихь деврин IV-пи аьсрин аьхириъ архьдар ву. Яваш-явашди гуннар Дербентдиан зина Табасарандин аьтрафариина удучIвну. Армянарин китабариъ думу вилаятдиз «гуннарин уьлке» дупна, хъа табасаран чIалниинди – «гъуннарин вилаят» кIуру. Хьаргъар ва вари заан гъуларин табасаранар, яни Кьаркьул дагъдихъан Жуфдагъдихъна вуйи агьалйир, арайиз гъюбкан месела тарихдин аьхю мяна айиб ву. Хьарагъ гъулаъ «эмелцияр», «сяидкьар», «бачвар», «шесинкьар», «мазкьар», «кьуцрар», «загьиркьар», «чвюгъяр», «адамкьар», «кавхияр» ва жара тухмар варитIан машгьурдар вуди гъахьну. Табасарандин Къужник, Улуз, Урзигъ, Чвурдаф, Шила, Гъулли, Хьарагъ гъуларин агьалйириз «хьирагъмягьял» кIуру. Дурар вари Къужникарин гъулан администрацияйин дахилнаъ а. Му гъуларин тарихра, кьисматра саб-сабдиз ухшар айидар ву. Кюгьне вахтари гъулан агьалйирин уьмур касибуб, хулар – юхсулдар вуйи. Нежбрин хулаъ чав ляхин апIру устаханара ерлешмиш дапIну гъабхьну. Дурари чарвайин гъидикь тартиб апIури, малин таза лиъракан ликариин алахьрудар апIури гъахьну. Зегьметнан алатар, бакришнар лап аьжуздар: чпин хилариинди гьязур гъапIу гаркIал, риб ва руб вуйи. Нежбрарин хпари ва шубари кьюрдун ярхи йишвари хьайин ва ирин мурсул хъибтри, гъячIяргъю палтарик цIилар киври, ирин ва хьайин парча убхури гъахьну. Хизандиъ чухра, аргагь ва жара алатар яркьуди ишлетмиш апIуйи. Гьар йигъан алабхьру палат чпин хилариинди гъапIуб шуйи. Жиларин кIул’ин улубкIруб чарвайин гъидкьикан гъапIу бачукI, хъа хъабхьру палат ирин мурсликан гъубху парчайин бешмет (табасаран ирин-палат) вуйи. Валжгъин заълан салам-каламдиз, мяракйириз чуха хъабхьуйи. Ликариин алахьрудар, жиларинна, дишагьлийиринра, канцалияр ва дурарихъна тIулакъар (дулакъар) вуйи. Хьарагъ мягьсулдарвал яркьуди артмиш вуйи: мух, гаргар, харар ва дяхин убзуйи. Гъулан мяишатдиъ рукьан бицIи кIак хьайи цуруц (дуруц), мярхяр, дагьур ва дергес ишлетмиш апIуйи. Жилин аьтрафар цIибтIан адрувализ лигну, хутIлар цIибтIан хътру гъуландар, хизан уьбхбан бадали, лихуз гъягъюри гъахьну. Гъулан уьмриъ малдарвали ужуб йишв дибиснайи. Мевлют Мевлютовдин, Раби Аьбдурягьмановдин ва Уьсман Аьлиевдин хизанариз Дербент райондин аьтрафариъ мал-къарайиз кьюрд адапIуз галар, кутанар айи. Дурар кючермиш апIру малдарвалихъ шуйи, варжтIан зина кIул чарвйир айи лижар уьрхюйи. Хьарагъ ругдин гъабар апIувалра артмишди вуйи. Уткан накьишар кайи гъабар, бетйир апIуйи. Гьяйдар Ими ругдин гъабар апIру машгьур уста вуйи. Дугъу гъулан бицIидариз аьраб чIалниинди урхуз-бикIуз улупури гъахьну. Мистан имам ктарди, гъулан вари агьалйир савадсуздар вуди гъахьну. Гъулан кьялаъ, мистан багахь Аьбдуллагь Аьбдуллаевдин жадан ерлешмиш дубхьнайи. Душваъ рукьан устайи рукьан бакришнар гьязур апIуйи. Дагъустандин область арайиз гъафиган, Хьарагъ гъул Къяйтагъдинна Табасарандин округдин дахилнаъ гъабхьну. Хъа Табасаран район арайиз гъафиган, гъул Къужникарин сельсоветдин урчIвуб гъулан гьацIкьял гъабхьну. 1925-пи йисан Табасарандин заан гъуларикан сабпидарин арайиъ Хьарагъ гъулаъ хусуси хулариъ ккергъбан мектеб ачмиш гъапIну. 1932-пи йисан цIийи мектеб тикмиш гъапIнийи ва 1937-пи йисан ккергъбан мектеб ургуд йисандинубдиз, 1958-пи йисан миржид йисандинубдиз, хъа 1975-пи йисан кьялан мектебдиз илтIибкIнийи. Мектебдин мялимарди Дагъустандин ва РФ-йин лайикьлу мялим Ферезуллагь Гьяжимягьямедов, халкьдин просвещениейин отличник Аьбдукерим Шигьябидов, Аьбдул Ражабов, Халкьдин просвещениейин отличник Тамара Калашникова, Александра Шумилина, Светлана Никольская ва жарадар гъилихну. Заан образование айи ич гъулан мялимарикан сарпидар Аьбдурягьман Аьбдурягьманов, Гьяжиибрагьим Уьсманов гъахьну. Ич мектеб ккудубкIдарикан варитIан машгьур гъашидар: Гь.Уьсманов – Дагъустандин президентдин теклифчи, Э.Уьсманов – Тамбовдин университетдин профессор, илмарин доктор, Гь.Гьясанов – «Табасарандин нурар» республикайин газатдин кIулин редактор, илмарин кандидатар Р.Уьмаров, Д.Мирзаханов, Тольятти «Автоваздин» инженер Р.Гьясанов, художникар – А.Уьсманов, Ю.Уьсманов ва Р.Гьясанов ву. Гъуландари вари дюн’яйин сабпи дявдин иштиракчи гъахьи Гьяжи Шихисламовдиинди дамагъ апIура. Думу 1918-пи йисан ноябри йисирвалиъ ахъну ва дидин кьяляхъ Германияйиъ гъабхьи инкьилабдин иштиракчи гъахьну. 1936-пи йисан Хьарагъ гъулаъ Стахановдин ччвурнахъ колхоз тешкил гъапIнийи. Ватандин Аьхю дявдин йисари ич гъул’ан армияйиз 20-тIан артухъ касдиз дих гъапIну. Багъри гъулаз хъадакну 8 кастIан гъафундар. Хулариъ гъузу кьабидар ва дишагьлийир душмандихьан уьрхбан дараматар тикмиш апIуз гьаъну. Фашистарин чапхунчйирихъди вуйи женгнаъ Аь.Исаевди, Гь.Уьсмановди, М. ва Р.Гьясановари, Р.Мазагаевди, М.Ханмирзаевди, Ш.Шихисламовди, Р.Рамазановди ва жарадари чпин дирбаш’вал улупну. Аьли Исаевди дявдин кьяляхъ йисари Табасаран райондин халкьдин депутатарин райондин Советдин исполкомдин председателди ляхин апIури гъахьну. Дугъаз дявдин «Уьру Хяд» орден, «Уьру Пайдагъ» ва «Знак Почета» орденар ади гъахьну. Дугъан хпир Асли Исаева райондиъ халачйирин фабрикйир диву-биначи, Хючнаарин халачйирин фабрикайин директор, хъа генеральный директорди гъахьну. Ислягь вахтна абйирин гьунарар жигьилари давам апIура. Чвйир вуйи Сиражудин ва Жамалудин Мазагаевар, Мягьямед Рамазанов Чечен республикайиъ йикьрариинди дявдин гъуллугънаъ лихура. Гъи гъулаъ кьялан мектеб, библиотека, культурайин Хал, медицинайин кюмекнан пункт, бицIидарин багъ ляхник ка. Гизаф йисари мектебдин кIулиъ Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи, РФ-йин лайикьлу мялим Рамазан Къурбанович Къурбанов айи. Гьамус думу лайикьлу рягьятвалиъ а. Советарин заманайиъ, мектебдин интернат ляхник кайи вахтна, мектебдиъ, Табасаран райондианси, Хив ва Къяйтагъ районарианра бицIидар урхури гъахьну. Гьамус думу мектебдиъ Хьарагъ, Шила ва Гъулли гъулариан 160 бицIири урхура. Думу Урусатдин ужубсиб мекетб ву. 2003-пи йисан мектеб «Урусатдин ужубсиб мектеб» конкурсдин лауреат гъабхьну, хъа директор Кьадир Рабиевич Аьбдурягьманов яратмиш’валин педагогикайин академик гъахьну. Мектебдиъ мялимарин ужуб коллективди ляхин апIура. Б.Сулейманов, Г.Т.Аьлиев, А.-К.Уьсманов, А.Ражабов – ужударсдар мялимар ву. Гъулан яшайишдинна экономикайин гьял гъагъиб ву. Совхоз-колхоз амдар. Гъулан мялимар ва фельдшерар ктарди, гъулан агьалйир вари бикарар ву. Жигьилар хьадукра, чвлин вахтна Ставрополин ва Краснодарин краяриз гъазанмиш апIуз гъягъюру. Гизаф хизанарин гъазанж республикайин гъирагъдиъ гъахру ляхнарикан асиллу шулу. Хьарагъ терефназди вуйи рякъярра ужудар дар. Гьелбетда, райондин улихь-кIулихь хьайидари, жара гъуларси, Хьарагъ гъулра кризисдин гьялнаан адапIуз чарйир агура. Аьхиримжи йисари «Газификация», «Гъулан мяишат», «Агьалйир ляхнихъди тямин апIуб» программйир кьабул дапIна. Думу программйирикан сабпиб уьмриз кечирмиш гъапIну. Гъулан Совет газдихъди тямин дапIна. Агьалйирин вари хулариъ табиаьтдин газдикан мянфяаьт ктабгъура. Хьарагъ гъул чан халачачйирииндира адлу вуйи. Улихьна йисари Къужник халачйир урхру аьхю цех айи. Гьамус думу ичIиди а. Себебар мялум дар. Агьалйир райадминистрацияйи халачачивал таза алапIбаз ккилигура. Хьаргъаринна Къужникарин халачйир мюгькамвалиинди, гизаф йисари ишлетмиш апIуз шлувалиинди, уткан рангариинди лишанлу ву. Халачйир агьалйир яшамиш шлу ва жямяаьтлугъ тешкилатарин хуларикк ккирчру. Советарин вахтна халачачивал уьлкейиз валюта хру циркилси гьисаб апIуйи. Эгер государствойин терефнаан халачачивализ кюмек гъабхьиш, Хьарагъ гъулан агьалйирин яшайишдинна экономикайин, дуланажагъдин гьял къайдайиз гъибди. Уьлкейиъ ва дидин гъирагъариъ айи халачйирин муштарйирин тIалабар тамам апIбан бадали, жара уьлкейирин художникар жалб дапIну, масу гъадагъру жюре уьлчмейин халачйир дурхну ккунду. Хьарагъ гъулан агьалйир Аьбдурягьман Уьсманов ва дугъан бай Юнус халачачивал таза алапIбахъ хъюгъна. Дурари государствойин деятеларин, машгьур аьлимарин, спортсменарин суратар кайи халачйир гьясил апIура. Рангар табиаьтдин материаликан гьязур апIура. Гъулаъ Гюзелхан Аьлиева, Сефият Аьбдуллаева, Нефизат Мевлютова, Шеп Мирзабегова ужударсдар халачачйир ву. Хьарагъ гъулаъ малдарвал артмиш апIуз ужудар мумкинвалар а: алафар гьязур апIру хутIлар, дагълариъ мал-къарайиз гъитнайи чIурар яркьуди ккатIарццна, никкдин малдарвал ккебгъуз шулу. Хъа му циркил за апIбан бадалира, государствойин кюмек лазим ву. Хьарагъ гизаф уткан гъул ву. Думу чан тарихдиинди, культурайиинди, аьдатариинди девлетлу ву. Гъул йигълан-йигъаз дигиш шула. Гъафи-гъушдар, гъулан архитектурайиинси, гъуландарин хялар кьабул апIуз аьгъювалиинра гьяйран шулу. Редакцияйин терефнаан: Гьюрматлу ватанагьлийир, эгер учвуз Табасаран ва Хив районарин гъуларин (багъри гъулан) тарих аьгъяш, ичв хиликк гъулан тарихдикан материалар ккаш, дурар чап апIуз «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз хътауб ккун апIурача. | |
| Просмотров: 1035 | Загрузок: 0 | | |
| Всего комментариев: 0 | |