| Главная » Файлы » "Табасарандин нурар" | [ Добавить материал ] |
Мялимдин ккуру, илтIибкIу жилгъа
| 11.03.2011, 14:11 | |
| авторы:Загиров Субгин Гъи узу гьаму бицIи макьалайиъ йиз уьмрикан, йиз мялимвалин ягъурлу рякъюъ гъахьи гьядисйирикан, узуз алахъу инсанарикан ва жвуван ляхнихъди айи аьлакьйирикан жикъи ихтилат апIуз ккундузуз. Узу 10-пи классдиъ урхури амиди, мялимвалин пише йиз уьмрин, зегьметнан рякъ вуйибдиин якьинди инанмиш гъахьунза. Му ляхниз тясир туву шараитар гизаф айи. Узу мялимвалин пишейихъди бегьемди таниш вуди гъахьунза. Йиз адаш 1930-пи йисари ихь машгьур просветитель Темирхан Шалбузовдихъди табасаран халкьдин савадсузвал терг апIбан гъати женгнаъ айир вуди гъахьну. Йиз багъри Чувекк ва жара гъулариъ мектебар, дарсар кивбан къайдйир дюзмиш гъапIур ву. Думу 1950-пи йисан кечмиш гъахьну, хъа дугъу узуз гъапи гафар, дугъу узуз туву насигьятар - вари кIваин илмийиз. Узу ва хьурсана йиз чвйир-чйири варидари мялимвалин рякъ ктабгъунча. Йиз адаш кечмиш духьну ургуд йислан дугъан васиятар кIулиз адагъуз хъюгъюнза. 1957-пи йисан Хив райондин Фурдагъ гъулаъ ккергъбан классариъ мялимди лихуз хъюгъюр, гъийин йигъазкьан йиз юкIв али пишейиин машгъул вуза. Хъасин ЧIвалакк, Зильдикк, ГъуштIил, Гъвандикк, Чувекк гъуларин мектебариъ ляхин гъапIунза. Гизаф йисари Чувекк мектебдин директорди, урхбанна тербияйин ляхнарин директорин заместителди лихури гъахьунза. Кьюб ражари кью-кьюб вазлин директорарин, 4 ражну мялимвалин билиг за апIру курсариъ аьгъювалар гъадагъунза. Вари гьаму йисариъ узу табасаран ва урус филологияйин пишейиин машгъул вуза. Ич хизандиъ айи шубур байна шубур риш – вари мялимар вуча, машгьур филологар Загьир ва Вели Загьировар йиз гъардшар ву. Гьамус ич шубрид чвйирин баяр-шубарра филологар-аьлимар духьна. Сифте узу гьаму зиихъ улупнайи мектебариъ урус чIалнанна литературайин дарсар киври гъахьунза. Райондиъ ва республикайиъ гъягъюри гъахьи мяракйириъ жанлуди иштирак шули гъахьунза. Йиз хиликк урхурайидар гьам Хив райондин, гьамсана республикайин меркез Мягьячгъалайиъ аьгъювалар улупбаан кIакIнаъ айидарин жергейиъ ади гъахьну. ГъуштIил мектебдиан Рустам Ферзалиев, Нарижат Назарялиева, Чувекк мектебдиан Эльмира Загьирова, Алавудин Мурадялиев ва гизаф жарадар улупуз шулу. Йиз тербияйиккди гъурху гьаму баяр-шубар гъи чпира лайикьлу мялимар-филологар духьна. Аьхиримжи йисари узу табасаран чIал ва литература, дагъустан литература кивбиин машгъул духьназа, му дарсарра мектебдиъ урхбан асас предметарикан гьисаб шула. Йислан-йисаз артмиш ва мюгькам шулайи табасаран литература ихь халкьдин гъир’ят, намус ва эдеб ву, хъа табасаран чIал чахъ бикIуб-урхуб хъайи дагъустандин чIаларикан саб ву. Узу, урхурайидарихъди табасаран чIалниинди урхуб-бикIуб арайиз гъювал ахтармиш апIури, дурариз ихь чIалниинди сабпи учебникарин автор Темирхан Шалбузовдин фидакар зегьметнакан, думу аьхю аьлим вуйиваликан кIури шулза. Узуз Темирхан Шалбузов гизаф багахьди таниш вузуз, дугъу дарсарра кивунзуз, насигьятарра тувунзуз. Дугъу 1932-пи йисан, урус графикайин бинайиин алди, ихь чIалнан алфавит дюзмиш гъапIну. Думу касди Къяйтагъдинна Табасарандин округдиъ, Кюрейиъ халкьарин, иллагьки табасаран халкьдин, савадлувал дюзмиш ва мюгькам апIбаъ зурба зегьмет гъизигну. Мектебар ачмиш, урхрудар жалб апIбаъ дугъан метлеб хъана зурбаб гъабхьну. Табасаран чIалнан зиин ляхин гъапIу ва апIурайи ихь ватанагьлийир-аьлимарикан рягьматлу Б.Ханмягьямедов, Къ.Къурбанов, К.Шалбузов ва гъи думу цирклиъ ляхин апIурайи З.Загьиров, В.Загьиров, Аь.Аьдилов ва гь.ж. улупуз шулу. Табасаран чIалнан зиин лихурайи гьаму кудухнайи аьлимарихъди гьарган сигъ аьлакьайиъ аза ва чIалнакан вуйи кIул’инди вуйи йиз теклифар дурарин фикирназ хураза. Ихь табасаран литературайин чIал цIалцIам ва мюгькам апIбан ляхниъ сар аьлимдин фикрар цIиб ву, му ляхниъ вари халкь иштирак дубхьну ккунду. Хъа мектебариъ табасаран чIал ва литература киврайи мялимарин вазифйир хъана аьхюдар ву. Мурар табасаран литературайин чIалнан аьрифдар касар, чIалнан лап заан устадар духьну ккунду. Мялимдин чIалнаъ табасаран литературайин чIалназ хас вуйи, утканди албагнайи гъатар рякъюри ккунду, табасаран чIалнаъ жара чIалнан гафар ишлетмиш дапIну ккундар. Абйирин месэлайиъ дупнайиганси: «Хялижв палатдиз дилигну кьабул апIурхьа, дугъан фикриз дилигну рякъ’ин апIурхьа», хъа гьарсарин фикир чан мелз ву. Ухьу вари, гьарсар кас кIул’инди, чан мелзнан культура за апIбахъ хъади ккунду. Узуз 1870-пи йисари П.К.Услари табасаранариз чIалнахьна вуйи рафтарвалин терефнаан лап асккан кьимат тувуб кIваина хуз ккундузуз, яни дугъу табасаранариз «чпин чIалнахьна лап мешребсузди лигурайидар ву», - гъапну, хъа миди вуйи яшайишдин вари шартIариъ мициб уткан миллетра адар гъапну, гьаз гъапиш ихь халкь саб вахтнара чIуру фикриз учв, ясана чан кIулди вакил жалб гъапIу халкь дар. Табасаран жвуву хялижвуваз кIулди хал, хулаъ вартIан марцци ва багьа ахин-леэф, бай-риш учIвуз гъидритри, уьрхюру, аьхиримжи уьлин кьацI, хялижв гъафиш, гьивурхьа, кIури, гъибтру. Ата-бабйирилан мина гьамкьан гьюрматнан, дуствалин фикир айи табасаранарин чIалра гьаци савадлуб ву. Дагъустандин миди вуйи миллетари чпин чIал артмиш ва мюгькам апIуз гизаф зегьмет зигура. Хъа ихь табасаран чIалниинди, удучIвну, халкьдин улихь улхуз шлу касар лап цIиб шула, гьацIар гафар ихь чIал вуш, гьацIар – урус гафар ву. Хъпехъуз нач шулу. Узу зиихъ дупнайи фикрар гьяятназ кечирмиш апIбаз, ихь миллетдин улихь лайикьлу йишв бисбаз ухьу гьарсар кас мажбур вухьа. | |
| Просмотров: 972 | Загрузок: 0 | | |
| Всего комментариев: 0 | |
|
| |