Машгьур аьлим, мялимарин мялим

Гьарсар касдин чаз хуш гъахьи, уж,вал гъапIу инсанар вари уьмриъ фикриъ гъузру, иллагьки сарпи мялим, сарпи аьлим ва гь.ж. Сарпи мялимди туву насигьятар, аьгъювалар, улупу рякъяр багьалу ву.
Йиз уьмрин илимдихъди вуйи рякъяр табасаран чIалнан ишчйир, машгьур аьлимар вуйи Б.Гь-Къ.Ханмягьямадовди, Къ.К.Къурбановди, чвйир З.М.Загьировди ва В.М.Загьи-ровди дюзмиш гъапIну. Му аьлимар узуз ва варжариинди жарадариз нумунади гъузди.  
Иллагьки йиз илимдин ляхниз (йизси, йицIбариинди жарадарин) аьхю тясир гъапIур Загьир Мирзабегович Загьиров гъахьну, фицики узу дугъахъди сифте ДГПИ-йин филологияйин факультетдиъ урхури имиди таниш гъахьнийза, хъасин 10 йисариинди дугъу регьбервал туврайи уьмуми ва дагъустан чIалар аьгъю апIбан кафедрайиъ гъарашугъар вуди ляхин гъапIунча. Ихь аьлимди, З.М.Загьировди, узу чахъди лихурайи вахтна узуз аспирантурайиъ урхуз теклифра гъапIнийи.
Гъийин ихь сюгьбат, учвуз мялум гъабхьиганси, табасаран чIалнан ишчи, ужур тербиячи, педагогикайин илмарин доктор, профессор З.М.Загьировдикан гъябгъиди.

Уьмрин рякъ

Загьир Загьиров 1938-пи йисан 20-пи ноябриъ РД-йин Хив райондин Чювекк гъулаъ мялимдин хизандиъ бабкан гъахьну.
Чювккарин кьялан мектеб ккудубкIу Загьир Мирзабегович Дербентдин педучилищейик урхуз кучIвру ва, урхбаъ заан аьгъювалар ади, 1959-пи йисан думу ккудубкIуру. Ужудар аьгъювалариинди урхбаз лигну, Загьир Мирзабегович, 3-пи курснаъ урхурайи студент, педучилищейин студентарин профкомдин председательди ктагъуру. Педучилищейин директор Зинаида Баграевайи, ужуйи чан вазифйир кIулиз адагъбаз дилигну, Загьир Загьиров саб–швнубан багьалу пешкешариинди лишанлу апIуру.
1959-1961-пи йисари З.Загьиров-ди чан зегьметнан рякъ багъри гъулаъ ккергъбан классарин мялимди ляхин апIбалан башламиш апIуру.
1962-пи урхбан йисан думу ДГУ-йин филологияйин факультетдик урхуз кучIвру. Факультетдин комсомолин тешкилатдин секретарин вазифйир тамам апIури, 1967-пи йисан заан аьгъювалариинди университет ккудубкIуру.
Университет ккудубкIбалан кьяляхъ З.М.Загьиров Гъвандиккарин кьялан мектебдиз урус чIалнанна литературайин мялимди лихуз гьаъру. Гьаму йисан конкурсдин натижайиинди З.Загьировдиз пединститутдин урус чIалнан  кафедрайиз ассистентди лихуз дих апIуру. Гьаму йисан дугъаз Хив райкомдин партияйин 2-пи секретарди лихузра теклиф апIуру. Амма З.Загьировди вуздиъ илимдин ляхнариин машгъул хьуз ният апIуру.
Сифте пединститутдин урус чIалнан кафедрайиъ сад йисан ассистентди ляхин дапIну, хъасин жямяаьтлугъ пишйирин факультетдин деканди дилихну, 1969-пи йисан З.М.Загьиров Москвайиъ РФ-йин образованиейин Министерствойин илим ахтармиш апIру институтдин аспирантурайик кучIвру. Вахт улубкьайиз улихьна «Грамматикайин теорияйин ва чIалнан практикайин сатIивал» темайиан илимдин диссертация дюбхну, лингводидактикайин ва милли школйириъ урус чIалнан методика кивбан пишекар вуди, 1973-пи йисан З.Загьиров Дагъустан гьюкуматдин педагогикайин институтдиз ляхин апIуз гъюру. Милли мектебарин институтдин НИИ-йин ректор Роман Кондратьевич Черников жигьил аьлим З.М.Загьиров Москвайиз ляхниз хъадакну гъюр, кIури, ккилигури шулу, аьхиримжи йигъаризкьан Москвайиъ стипендияра туври имийи, З.Загьиров аспирантурайиъ урхурайидарин гьисабнаан адаундайи. 
Дагъгоспедуниверситетдиъ ляхин апIурайи йисари табасаран ва дагъустан чIаларин ишчи З.М.Загьировди учв аьхю тажруба айи аьлимси, ужур педагогси улупну. Дугъу, аьдати преподавателилан ккебгъну, профессорвалихьна мяналу рякъ ккадапIну. Гьадму саб вахтна думу хайлин йисари дагъустан чIаларин кафедрайин заведующийди гъилихну, швнуб–сабан факультетдин политбюройин секретарди, парткомдин секретарин заместительди ляхин гъапIну. ЙицIуд йисариинди гъулан мяишатдин ляхнарин руководительди студентарихъди тIумтIар уч апIуз гъягъюри гъахьну.
1986-1987-пи йисари вуздин илимдин аьхю гъуллугъчи З.М.Загьиров ПРЯНШ НИИ-йин (научно-исследовательский институт преподавания русского языка в национальной школе при Академии наук СССР) доктурантурайиз урхуз гьаъру.
Н.М.Шанский илимдин руководитель вуди, З.М.Загьиров, улихь ккимиди докторвалин диссератция дюбхну, хъанара багъри Дагъустандиз хъадакну гъюру, амма дугъаз Москвайиъ гъузузра теклиф дивнайи. 
Милли дагъустан чIаларин кафедрайин заведишдин вазифйирра тамам апIури, З.М.Загьировди студентариз «Урус ва бабан (дагъустандин) чIалар чиб-чпихъди тевну аьгъю апIуб» цIийи курс гъабхури гъахьну. Гьадму саб вахтна дугъу хьуб монография, гьадму гьисабнаан студентариз урхбан саб пособие, гъидикIну. Урхбан пособие гъира урхурайидарин ва мялимарин столиин али китаб дубхьна.
З.Загьиров заведующий вуйи кафедрайи гьар йисан пешкешнан йишвар гъадагъури гъахьну, учв швнуд-сад йисан «Йисандин мялим» лишниз лайикь гъахьну.
Гъи ихь республикайин мектебариъ ва идарйириъ бажарнлу аьлимдин выпускникар – студентар адру йишв адар.

Аьлимдин урхбанна педагогикайин ляхин

«Уьмур гьарсар касдиз пешкешди тувнайиб ву. Уву бабкан гъахьи йигъаз, гьюрматлу Загьир Мирзабегович, - пуз ккундузуз, - кьисматну, сабпи нубатнаъ яв табасаран халкьдиз, хъасин увуз Аь.Аь.Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи илим ахтармиш апIру педагогикайин институт багъиш гъапIну, гьаз гъапиш уву заан школйириз ва вузариз табасаран чIалнан учебникар, урхбанна методикайин пособйир, программйир жанлуди дюзмиш гъапIур вува. Эгер уву адайиш, эгер уву учуз пособйир чап, гьязур апIуз ва адагъуз кюмек апIурадайиш, фу хьуб мумкин вуйи?! Гьаму ляхниъ увуз зурба тажруба ва аьгъювалар авуз, яв кюмекну учузра разивал ва шадвал хура, учук ляхин апIуз паплар киврава», - гъапнийи педагогикайин НИИ-йин чIаларин секторин заведующий Хайбуллагь Вакиловди З.Загьировдин юбилейдиъ.
З.Загьировди, Дагъпедуниверситетдин уьмуми ва дагъустан чIалар аьгъю апIурайи Кафедрайиъ лихури, Табасаран, Хив районарин ва шагьрарин мектебариз табасаран чIалнан учебникар, цIийи программйир, урхбанна методикайин пособйир яратмиш апIури, чапIдиан адагъну ва адагъура. Гъи З.М.Загьиров 3-пи, 6-7-пи, 8-9-пи ва 10-11-пи классарин табасаран чIалнан учебникарин автор ва соавтор ву.
Школйирин педагогикайин институтдихъди аьлакьйир уьрхюри, ихь аьлимди бязи учебникарихьна методикайиан вуйи тартибар, дидактикайин материалар, тестар, методикайин теклифар чап апIура.
Гьаму ляхниъра бажаранлу аьлимди баркаллу зегьмет зигура. З.Загьиров табасаран халкьдин вафалу касси гьисаб апIуз шулу. Гъийин йигъан, технологйирин аьсриъ, урхурайидар учебникар адарди гъитувал З.Загьировди тахсиркарвалси гьисаб апIура.
Ухьуз мялум вуйиганси, Б.Гь.-Къ.Ханмягьямадов, Къ.К.Къурбанов, Ким Шалбузов, В.М.Загьиров, Темирхан Шалбузов табасаран чIал – табасаран литературайин чIал артмиш гъапIу чIалнан ишчйир ву. Зиихъ кудухнайи аьлимарихъди сабхилди саки саб вахтна табасаран литературайин чIал артмиш ва яратмиш апIбаз чан вари фикирлу уьмур бахш гъапIу аьлим, чIалнан ишчи Загьир Мирзабеговичра ву.
Багарихьди РАН-дин ДНЦ-йин ИЯЛИ-йиъ гьязур дапIнайи табасаран чIалнан нормативный грамматика чапдиан удубчIвиди. Б.Ханмягьмадовдихъдина Къ.Къурба-новдихъди кьюрид гъардшар Загьир ва Вели Загьироварра дидин соавторар ву.
Хайлин йисари З.Загьиров табасаран чIалнан секцияйин руководительди гъилихну. Бизарвал аьгъдру ихь аьлимди цIийиди чапдиан адагъурайи гьарсаб китаб, ахтармиш дарапIди, секцияйииъ китабдин анализ дарапIди, думу чап апIуз ихтияр туври гъахьундар. Гьаму ляхникра дугъу чан лайикьлу, мянфяаьтлу пай кивну, фицики гьарсаб китаб чапдиз кьабул апIувал кьатI,и кюмек ва методикайин мясляаьт тувбиинди ккудубкIуйи. Дугъу чав апIурайи ляхин метлеб ади, уж,валнан терефнахъанди, мялимдин пишекарвалин дережайиз кюмек шлу саягъ тешкил апIуйи. Гьаци гъабхьиган урхбанна методикайин китабарин ери заануб шуйи. 
Зиихъ ухьу къайд гъапIдарихъди сабси, З.Загьировди чан аьлимвалин дережа за дарапIди гъибтрадар. Гьаму йисан «Бабан чIалназ тестар», «Синтаксис асул вуди морфология аьгъю апIувал», «5-пи классдиъ бабан чIал аьгъю апIуб» методикайин пособие, йицIбариинди публикацйир ва макьалйир, кафедрайин жюрбежюр дисциплинйирихьна 3-пи поколениейин цIийи программйир, дурарихьна методикайиан вуйи тIалабар чапдиан адагъура.
Мектебариз ва вузариз илим ва образование жигьатнаан учебникар ва методикайиан пособйир яратмиш апIбаз лигну, З.М.Загьировдиз гьюкуматдин терефнаан «РД-йин лайикьлу мялим» ва «РФ-йин лайикьлу мялим» ччвур тувна.

Илимдин ляхнар ва илимдин кадрйир…

Ихь ватанагьли, машгьур аьлим З.М.Загьировди 1990-пи йисари кьюб пишекарвалин аспирантура ва сифте вуди кандидатвалинна докторвалин диссертацйир уьрхру Совет ачмиш гъапIну. Советдин председательра учв вуйи. Сифте йигъарилан башламиш дапIну, Советди жанлуди ляхинра апIуз хъюгъю. Дюз гъапиш, думу вахтари кафедрайиъ 20-25 преподаватели ляхин апIурайи.
Магьа гьамци З.Загьировдин тешкиллувалин удукьувалар гужал гъахьи. Гьич сар касдинра кюмек адарди, дугъу аспирантура абццну ва жигьил аьлимариз пишекарвалиан диссертацйир уьрхру мумкинвалар яратмиш гъапIу:
10.02.02. – Кавказ чIалар;
10.02.20. – Тевбанна тарихдин, типологияйинна тевбан чIалар аьгъю апIуб (языкознание).
Мициб диссертацйир уьрхбан Совет я РД-йин вузариъ ясана Кавказдиъ адайи. Эгер улихьди ихь студентар жара йишвариз гъягъюри гъахьнуш, гьамус ухьухьна Чечняйиан, Кабардино-Балкарияйиан, Осетияйиан, Къарачаево-Черкессияйиан ва Россияйин жара регионариан илимдин гъуллугъчйир, мялимар, студентар, диссертацйир уьрхбан бадали, педуниверситетдиз гъюра. 
«Кафари Кавказдиъ гьамусра мициб Совет абццнадар. Саб кIуруб, гьунар думу абццувал дар, кьюб кIуруб, председателина Советди сатIиди, вари гъурулушариъ яратмиш,валин ляхин тешкил дапIну, кIулиз адабгъувал ву. Гьаму жигьатариан узхьан, кIваин хил иливну тасдикь апIуз шулзухьан, профессор Загьир Мирзабегович вафалу ву. Дугъу Советра чан багъри веледси гъюбхну», - гъапнийи чан улхбариъ ДГПУ-йин илимдин ляхнарин профессор З.В.Атаевди.
Диссертацияйин ляхин гьязур хьпан кьяляхъ, думу сифте улихь ккимиди кафедрайиъ дюрюбхди, хъа гьацира чав кIулиан-кIулиз диссертация дурурхди, думу асас защита апIуз деебтури гъахьундар. Учв хътарди заключение бикIузра гъитри, бикIурайириина хъугъвал хури гъахьундар. Гьаддиз диссератцияйин ерира заануб шули гъабхьну.
Аьхиримжи 10 йисандин арайиъ профессор Загьир Мирзабековичдин идара апIувалиинди 30 диссертацияйин ляхнар дюрхна, хъа вари сабишв,инди – 40. Гьаму гьисабнаан вуди йицIбариинди табасаранарира кандидатвалин диссертацйир дюрхна. Ибрагьим Дибиров, гъи ДГПУ-йин сарпи проректор; Татьяна Баранникова, Мариза Тагирова, Аьшуряли Аьдилов ва гь.ж. - ДГПУ-йин преподавателар: Бике Мирзаханова,  ДГПУ-йин урхбан частнан гъуллугъчи; Руслан Кадиров, ДГУ-йин кафедрайин заведующий ва гь.ж. улупуз шулу. Са-саб докторвалин диссертация Чечняйиъ ва Ингушетияйиъ дюрхна. Эльмира Айвазовайи ва Сабина Рамазановайи диссертацйир дюрхну, Москвайиъ ляхин апIура. Ширинат КIаручевайи Дербентдин педколледждин завучди ляхин апIура ва гь.ж. З.М.Загьировдин аспирантари, илимдин кандидатари Дагъустандин жюрбежюр школйириъ, вузарин факультетариъ ляхин апIура.
Машгьур аьлимдин илимдин удукьувалар дярякъди гъузнадар. Илимдиъ ва образованиейиъ гъибту шилназ дилигну, дугъаз «РД-йин илимдин лайкьлу деятель» гьюрматнан ччвур тувну, Академияйин педагогикайин ва социалин илмарин гьякьнаан членди кадагъна. Лингвистикайиан РД-йиъ кьюрсан академик а: Г.И.Мягьямедов ва Г.Г.Буржунов.
З.М.Загьиров вари дагъустандин Академияйиъ гъягъюрайи ляхнариъ иштирак шула ва дугъу саб хайлин маракьлу макьалйир чап дапIна: «Кафари Кавказдиъ ва Дагъустандиъ гъягъюрайи миграцияйин гьяракатар», «Образованиейин гъурулуш гьюкуматдин хатIасузвалин читин месэлйир гьял апIбаъ», «Образование ва Урусатдиъ милли хатIасузвал» ва гь.ж.  Мурар Москвайиъ ва харижи уьлкйириъ чапдиан удучIвнайи ляхнар ву. 
Ихь бажаранлу аьлимди политикайин ляхнаризра фикир туври гъахьну. Думу, 1980-81-пи йисари урус чIалнан преподаватель вуди, Африкайиъ, Сьерра-Леоне Республикайиъ, сифте урус чIланан курсарин заведишди, хъасин Советарин Союздин культурайин центрин директорди гъахьну. Кавказдиан сар учв посол вуди, мусурман касси, кми-кмиди Сьерра-Леонейин дипломатияйин миссияйин глава Джонсондихъди гюрюшмиш шули гъахьну. 
Дербентдиъ айи вари халкьарин ригъ гьудубчIвру терефнан университетдин ляхин аьгъювалар тувбан ихь гъурулушдиз илтIибкIуб метлеб вуди, жюрбежюр халкьарин арайиъ айи пишекарси, думу вуздин ректорин кюмекчиди тяйин апIуру. Гьамусдин урус чIал кивбан бадали, дугъаз Турцияйианра теклифар ади гъахьну. Гьаму гьюкуматдин вузарихъди З.Загьировди аьлакьйир уьрхюри гъахьну.
Ихь аьлимдин уьмрин вари терефариз лигбан бадали, узу дугъан хал-хизанра ахтармиш апIбанди гъахьнийза. Ихь чIалнан ишчи З.М.Загьиров бицIидимиди абйир-бабарихъ мягьрум ва йитим гъахьну.
Шубур чвена шубур чи сифте дурарин баб Шагьсенем Назаровайи уьрхюру. Шагьсенем 1940-1941-пи дявдин йисари Хив райондин Гъвандикк гъулан сельсоветдин председатель вуйи. Хъасин дурар Баху Загьировайи, дадайин чуччу, уьрхюру. Думура Хив райондин сатIи дапIнайи халачйирин фабрикайин директор вуйи. Думу вахтари табасаран халачйирин ад дюн,яйиъ абхънайи. Гъизилин медалар гъазанмиш дапIнайи дишагьлийирин халачйири Лейпцигдиъ, Монреалиъ, Москвайиъ варихалкьарин базрар дабалгнайи.
З.Загьировдин чвйириканна чйирикан ужубтIан бикIуз шулдар. Дугъан аьхюну чве Сюбгьин Загьиров – филолог, Чювккарин кьялан школайиъ мялимди лихура, гизаф йисари гьадму гъулан школайин директорди гъилихну. БицIину гъардаш Велибег Загьиров – филолог, профессор, филологияйин илмарин доктор – сифте образованиейин Министерствойин инспекторди, ккергъбан классарин факультетдин деканди, ФНК-йин урус чIалнан кафедрайин заведишди гъилихну. Велибегра урус ва табасаран чIалариинди вуйи жюрбежюр словарарин, учебникарин ва урхбанна методикайин литературайин автор ву. Чйир вуйи Наида, Пекер ва Гюльпери, заан образование гъадабгъну, мялимарди лихура.
Профессор Загьир Загьировди, 4 бицIир тербияламиш дапIну, чан буржи аьхиризкьан хъуркьувалиинди тамам гъапIну. Дугъан веледар вари илмарин кандидатар ву. Заирайи, педагогикайин илмарин кандидатди, МГУ-йиъ ва Дагъуниверситетдиъ аьраб чIал киври гъахьну. Расим, юридический илмарин кандидат, хайлин йисари Москвайин юриствалин академияйин деканди гъилихну. Луиза, филологияйин илмарин кандидат, кьюб вуз ккудукIну, Дагъгоспедуниверситетдин уьмуми языкознаниейин кафедрайин доцентди лихура.
Саб макьалайиъ З.М.Загьировдин вари ляхниз кьимат тувуз удукьудар. Ихь машгьур аьлимди табасаран чIалнан илимдиъ, дагъустан чIалариан ва табасаран чIалнаан мялимар, вузариз ва школйириз илимдин кандидатар ва докторар гьязур апIбаъ аьхю роль уйнамиш дапIна. Дугъан марцци зегьмет дагъустан ва табасаран чIалариз бахш дапIнайи илимдин китабариинди, учебникариинди ва сан адру макьалйириинди субут шула. З.М.Загьировди, табасаран чIал ахтармиш дапIну, литературайин чIал артмиш апIбаъ хусуси йишв бисура.
Гъи ихь машгьур аьлим яратмиш апIбан ужуб чагълариъ а, гъидихъан тинара дугъу ухьу маракьлу яратмиш,валин ляхнариинди рази ва шад апIур дупну, умудлу шулхьа.

Аьшуряли Аьдилов,
филологияйин илмарин кандидат, дагъустан чIаларин кафедрайин
доцент